W tej części znajdziemy:
1. Przykłady książek z dotykowymi ilustracjami
2. Łącza do wybranych poradników tworzenia dotykowych ilustracji
3. Skrócony poradnik biblioteki ClearVision (tekst w języku polskim).
4. Jak przygotować tekst w powiększonym druku
5. Jak przygotować tekst w brajlu.
6. Zalecany układ tekstu i ilustracji.
1. Przykłady książek z dotykowymi ilustracjami
W Internecie można znaleźć wiele stron (głównie angielskich) z poradnikami dla osób chcących stworzyć dotykową książkę dla dzieci niewidomych. Wystarczy wpisać w wyszukiwarce „How to make a tactile book” (Jak stworzyć książkę dotykową) i pojawią się łącza do organizacji, które tym się zajmują.
Na początek jednak proponuję obejrzenie zdjęć i krótkich opisów książek wyróżnionych w konkursie Typhlo&Tactus:
Piętnasta edycja konkursu (Padwa 2022):
http://tactus.org/resultats-derniere-edition/livres-primes/
lub
http://tactus.org/result-of-the-last-competition/entries-awarded/?lang=en
i wcześniejsze edycje:
W języku angielskim: http://tactus.org/participate-in-the-competition/exemples-de-livres-primes/?lang=en
W języku francuskim: http://tactus.org/participer-au-concours/exemples-de-livres-primes/
2. Wybrane poradniki tworzenia dotykowych ilustracji:
APH (American Printing House for the Blind):
https://sites.aph.org/files/research/illustrations/
CELIA w Finlandii:
https://www.celia.fi/wp-content/uploads/2016/05/how-to-make-tactilebook.pdf
3. Skrócony poradnik biblioteki ClearVision (tekst w języku polskim).
Poniżej zamieszczamy polskie tłumaczenie skróconej wersji poradnika ClearVision – brytyjskiej biblioteki książek dla dzieci niewidomych, stworzonej przez Marion Ripley – wielokrotnie nagradzaną projektantkę książek z dotykowymi ilustracjami. Oryginalny tekst można znaleźć na stronie:
http://www.clearvisionproject.org/resources/Tactile-book-makers-guide.pdf
Co to jest książka dotykowa?
Książki z dotykowymi ilustracjami to wspaniała, edukacyjna zabawa dla wszystkich dzieci ale szczególnie ważna dla dzieci niewidomych i słabowidzących i dla dzieci z dodatkowymi niepełnosprawnościami. Takie książki są nieocenioną pomocą w nauce czytania, w poznawaniu nowych pojęć i słownictwa. Zachęcają do interakcji między młodym czytelnikiem i jego rodziną a także z widzącymi rówieśnikami.
Najlepsze książki dotykowe wykorzystują różnorodne kontrastujące faktury – gładkie, miękkie ale również szorstkie.
Książki dotykowe muszą być wystarczająco wytrzymałe aby mogły oprzeć się ‘energicznemu oglądaniu’. Muszą też mieć mały rozmiar, niewiele tekstu i bardzo proste ilustracje pozwalające na dotykowe oglądanie wszystkich szczegółów. Szczególnie lubiane są ilustracje, w których można czymś manipulować (przekładać, przesuwać itp.)
Wiele dzieci, które nie są w stanie odczytać druku ma wystarczający stopień widzenia aby cieszyć się jasnymi kolorami i dobrymi kontrastami. niektóre szczególnie cenią sobie refleksy z materiałów odblaskowych. Jeśli książka zawiera również dźwięki i zapachy, będą one dodatkową atrakcją.
Od czego zacząć?
Na początek warto dobrze poznać własny zmysł dotyku i pooglądać dotykiem różne przedmioty i materiały o różnych fakturach. Z pewnością zauważymy, że niektóre powierzchnie są chłodniejsze niż inne a niektóre wydają dźwięki kiedy je pocieramy, naciskamy lub delikatnie stukamy w nie. Pamiętajmy, że niektóre materiały wyglądają podobnie ale oglądane dotykiem wyraźnie się różnią.
Z czego zrobić dotykowe ilustracje? Nie wszystkie trzeba „robić od podstaw”. Warto zacząć kolekcjonować proste, płaskie przedmioty, które można przymocować do kart książki.
Skąd brać pomysły.
Czasami wystarczy zebranie kilku kawałków tkanin lub innych materiałów, kilku małych przedmiotów, które można przymocować do kart książki i pomysł na historyjkę sam się pojawi.
Można na przykład zrobić prostą książeczkę do liczenia od jednego do pięciu z guzikami, patyczkami do lizaków, sztucznymi kwiatami, dzwoneczkami albo z zabawkowym pająkiem. Ciekawą książeczkę o przeciwieństwach można wykonać wykorzystując pary różnych przedmiotów: szorstkiej i gładkiej tkaniny, dużych i małych guzików, długiego i krótkiego warkocza, wąskiej i szerokiej wstążki oraz twardych i miękkich kształtów.
Z kilku przedmiotów można stworzyć prostą historię. Każdy interesujący, w miarę płaski przedmiot można włączyć do opowieści, na przykład w następujący sposób:
Piotrek szukał swojego klucza. Zajrzał do kieszeni i wyciągnął (zabawkowego węża). – To nie jest mój klucz – powiedział Piotrek. Spojrzał na podłogę i znalazł (skarpetkę). – To nie jest mój klucz – powiedział Piotrek. Zajrzał do swojej torby i wyciągnął (szczoteczkę do zębów). „To nie jest…” itd. Im bardziej śmieszne przedmioty, tym zabawniejsza książka.
Bezpieczeństwo.
Wszystkie obiekty muszą być bardzo bezpiecznie przymocowane do kart książki. Może być konieczne wykonanie kilku otworów w przedmiocie, aby można go było przyszyć. Czasami trzeba będzie skorzystać z wiertła.
Projekt
Wykonanie dotykowej ilustracji rzadko ogranicza się do wykonania wypukłej wersji drukowanej ilustracji lub zdjęcia. Odczytanie dotykiem takiej ‘adaptacji’ byłoby niezwykle trudne, nawet dla widzącego dorosłego, który widział miliony zdjęć! Podejdź do tematu z perspektywy dotykowej. Całość budynku McDonald’a może być reprezentowana przez jeden kartonik z imitacją frytek; mała płytka ceramiczna lub kawałek ręcznika może reprezentować całą łazienkę.
Tworząc dotykowe ilustracje pamiętaj o doświadczeniach życiowych małych dzieci niewidomych od urodzenia. Jakich doświadczeń dostarcza im życie codzienne. Jaką wiedzę mają o świecie?
Widzące dzieci mogą dopasowywać obrazki do tego, co już widziały. Rozpoznają zdjęcia domów, zebr na jezdniach, autobusów i chmur. A jakie doświadczenia mogą mieć dzieci niewidome? Stopniowo poznają wizualny sposób przedstawiania tych wszystkich rzeczy a pomóc im w tym mogą książki z dotykowymi ilustracjami.
Pewnego dnia mogą nauczyć się perspektywy i symboli oraz odczytywać dymki. Pewnego dnia odczytają i zrozumieją mapę Polski, Francji albo innego kraju. Ale na wczesnych etapach ilustracje dotykowe muszą być bardzo proste i łatwe do rozpoznania.
Znaczenie łyżki przyczepionej do kartki książki będzie łatwiejsze do odczytania niż skomplikowana wyklejanka przedstawiająca rodzinę przy śniadaniu.
Odpowiednie tematy
Zagadki. Tradycyjne wierszyki dla dzieci. Tradycyjne bajki np. Czerwony Kapturek, Jas i Małgosia. itp. , bajki z różnych kultur. Wczesne nauczanie np. liczby i liczenie, Przeciwieństwa, Rozmiary, Kształty. Ilustrowany alfabet. Życie codzienne, np. Mój dzień, ubieranie się lub wycieczka do parku. Rymowanki i historyjki własnego pomysłu.
Ważne jest aby tematy i ilustracje dopasowane był do wieku dziecka. Niestety istnieje bardzo niewiele zasobów przeznaczonych dla starszych dzieci i nastolatków więc warto pomyśleć i o takich książkach. Zbyt łatwe i dziecinne mogą być demotywujące dla starszych dzieci i mogą zniechęcić do czytania.
Jak sprawić, żeby ilustracje były łatwe do zrozumienia
Użyj tylko kilku faktur, tak różnych, jak to możliwe.
Pokaż tylko kilka elementów na stronie i nie „dekoruj” strony zbędnymi elementami.
Pozostaw odpowiednie odstępy między przedmiotami, aby można było mieć pewność, że są to dwa różne elementy a nie jeden przedmiot.
Zachowaj proporcje (unikaj dużej wiewiórki na pierwszym planie a obok małego konia).
Unikaj perspektywy.
Unikaj chowania części jednego obiektu za drugim (nie stawiaj samochodu przed domem)
Pokaż wyraźnie wszystkie kończyny ludzi i zwierząt. Zwierzęta przedstawiaj z profilu.
Pokazuj twarze w całości lub z boku, a nie w trzech czwartych z półprofilu.
Sześć ważnych zasad „J”:
Upewnij się, że Twoja książka:
Jest bezpieczna – upewnij się, że wszystko jest bezpiecznie przymocowane do strony. Unikaj ostrych lub toksycznych przedmiotów.
Unikaj luźnych małych przedmiotów lub czegokolwiek, co mogłoby się kruszyć, strzępić, tworzyć drzazgi lub grozić udławieniem.
Nici i sznurki nie powinny być dłuższe niż 18 cm.
Jest prosta – bardzo trudno jest rozpoznać przedmioty dotykiem. Zachowaj prostotę i testuj lub poproś innych o sprawdzenie czytelności twojego projektu z zawiązanymi oczami.
Jest niewielkich rozmiarów – małe dzieci, małe okrężne ruchy, małe dłonie więc i małe książeczki! Książki dla małych dzieci nie powinny być większe niż 25 cm x 25 cm. Książka może być dość gruba, ale upewnij się, że strony otwierają się na płasko.
Jest krótka – bo dzieci mają krótki okres koncentracji. Oglądanie dotykiem i zrozumienie ilustracji zajmie trochę czasu. Wystarczy więc cztery, pięć stron. Książka nie powinna być dłuższa niż około 8-10 stron, nie licząc okładek.
Jest solidnie wykonana – z trwałych materiałów, solidnie i starannie bo ilustracje będą pocierane, przewracane itp..
Upewnij się, że ruchome elementy się nie oderwą i nie zgubią.
Jest stymulująca – używaj różnych faktur, szorstkich, gładkich, twardych i ‘kudłatych’, ciepłych i zimnych. Wprowadź dźwięki i zapachy. Użyj odważnych kontrastowych kolorów i błyszczących elementów. Pozwoli to stymulować widzenie dzieci słabowidzących.
Tworzenie książki z kolażami
Kartki takich dotykowych książek są zwykle wykonane z tektury. Warto zajrzeć do lokalnej drukarni i poprosić o ścinki, które inaczej wylądują w koszu na makulaturę.
Chociaż drobne błyszczące przedmioty są pożądane, kartki do których mocowane są elementy ilustracji powinny być matowe. Refleksy odbijane od większych błyszczących, metalizowanych powierzchni mogą utrudniać niektórym dzieciom słabowidzącym skupienie się na ilustracji. Możliwe jest też przygotowanie kart książki tektury obłożonej tkaniną o jednolitym kolorze, bez wzorów.
Warto przemyśleć i zaplanować wielkość kart w odpowiednim rozmiarze. Powinny pozwolić na swobodne rozmieszczenie elementów ilustracji ale nie mogą być zbyt duże. Przekładanie dużych i dość ciężkich kart sprawi małym dzieciom sporą trudność. Popularnym formatem dla nieco starszych dzieci jest format A4.
Oprawa.
Najłatwiejszym sposobem na oprawienie książek jest bindowanie z użyciem plastikowych grzbietów grzebieniowych lub spiralnych. Taką usługę wykona każdy punkt ksero. Ciekawy efekt może dać wykonanie otworów dziurkaczem i połączenie kart książki sznurkiem lub sznurowadłem.
Po wklejeniu wszystkich elementów ilustracji i oprawie książka będzie prawdopodobnie dość gruba. Nie stanowi to utrudnienia pod warunkiem, że karty będą rozkładały się ‘na płasko’. Unikajmy segregatorów gdyż najczęściej nie pozwalają one na płaskie rozłożenie kart książki.
Tworzenie ilustracji.
Pamiętaj o przymocowaniu elementów ilustracji solidnie i bezpiecznie – przy pomocy mocnego kleju, taśmy dwustronnej lub przyszywając je do kart książki. Nie używaj zszywek biurowych lub tapicerskich.
Dzieci uwielbiają manipulować przedmiotami w książkach dotykowych. Dużą atrakcją będzie możliwość chowania elementów ilustracji pod klapami imitującymi wieko skrzyni albo chowając je do przymocowanego do strony woreczka. Przymocowanie jakiegoś elementu do kółka na wstążce lub sznurku pozwoli dziecku wziąć ten przedmiot w dłonie i dokładnie obejrzeć dotykiem.
W trakcie tworzenia ilustracji należy je co chwilę testować –oglądać dotykiem z zamkniętymi oczami i sprawdzać czy są rozpoznawalne i zrozumiałe. Niektóre materiały, mogą wyglądać inaczej ale być trudne do odróżnienia dotykiem, np. czerwony aksamit i czarny zamsz.
Jak uszyć książkę z tkanin
Stworzenie takiej książki jest dość proste. Na tło stron wybierz gładką, jednokolorową tkaninę. Owiń nią prostokąt „usztywniacza” – plastiku lub sztywnej tkaniny odpornej na wilgoć (książki z tkanin należy od czasu do czasu wyprać!) Owijając, pozostaw wolny (pusty) margines z lewej strony. Pomiędzy tkaninę tworzącą tło a usztywniacz można wsunąć cienki arkusik filcu lub polara. Dzięki temu strony książki będą miękkie i przyjemne w dotyku. Przygotuj tak samo kolejne strony. Książkę tworzymy zszywając lewe krawędzie stron. Pozostawiony wolny margines ułatwi otwieranie książki na płasko.
Więcej szczegółów na podanej wyżej stronie ClearVision.
4. Jak przygotować tekst w powiększonym druku.
Najmniejsza dopuszczalna czcionka dla tekstu w powiększonym druku to Arial 16 lub Verdana 16. Częściej stosuje się jednak większą czcionkę np. 18 pt. lub 20 pt. Ważne jest aby była to czcionka bezszeryfowa – bez dodatkowych ‘ozdobników’ na zakończeniach liter jakie występują np. w Times New Roman.
5. Jak przygotować tekst w brajlu.
Znajomość pisma niewidomych nie jest konieczna dla stworzenia ciekawej książki z dotykowymi ilustracjami. Jednak poznanie podstaw brajla może pomóc w przygotowaniu tekstu i w uniknięciu przykrej niespodzianki – na przykład odkrycia, że tekst nie mieści się na stronie odnoszącej się do ilustracji.
Brajl to nie język a pismo złożone z wyczuwalnych dotykiem punktów. Poszczególne ‘litery’ to różne kombinacje punktów zawartych w tak zwanym ‘sześciopunkcie’ – wyglądającym dokładnie tak samo jak ‘szóstka’ w kostce do gry.
Wielkość sześciopunktu jest stała. Nie można więc tworzyć tekstów w brajlu drobnym, rozstrzelonym, pogrubionym drukiem albo kursywą, choć jest możliwe zaznaczenie w adaptacjach, że taki właśnie druk występuje w oryginalnym tekście.
Osobom, które chciałyby poznać podstawy brajla polecam stronę www.braille.pl
Tekst w brajlu można przygotować na brajlowskiej maszynie do pisania lub korzystając z drukarki brajlowskiej. Obydwa urządzenia są na wyposażeniu każdej szkoły dla uczniów z niepełnosprawnością wzroku. Prośby o informacje na temat możliwości uzyskania pomocy w wydruku tekstu w brajlu można kierować na adres kontakt@tactuspoland.eu
6. Jak rozmieścić na stronie książki tekst w brajlu i w powiększonym druku.
Zgodnie z zaleceniami grupy Typhlo&Tactus tekst powinien być umieszczany tak aby po otwarciu książki powiększony druk i brajl znalazł się na lewej stronie książki a ilustracja na prawej. Możliwe jest umieszczenie przy ilustracjach krótkich podpisów.
Ponieważ zarówno powiększony druk (np. Arial 18 pt, Verdana 18 pt) i brajl zajmują sporo miejsca warto przeprowadzić symulację rozmieszczenia tekstu na poszczególnych stronach tekstu. Warto w tym celu zainstalować jedną z dostępnych w Internecie czcionek brajlowskich.
Warto sprawdzić ile miejsca zajmie na stronie książeczki tekst w brajlu i w powiększonym druku i czy tekst nie będzie wymagał skrócenia. Można to zrobić kopiując przykładowy tekst dwukrotnie i zapisując jeden czcionką Arial 18 (powiększony druk) a drugi czcionką Courier New 26 pt (zajmującym tyle miejsca ile zajmie tekst w brajlu). Można też zrobić symulację i zainstalować jedną z dostępnych w Internecie czcionek brajlowskich.
Rozmieszczając tekst w brajlu i w powiększonym druku możemy skorzystać z trzech możliwości:
1. Tekst w brajlu nad tekstem w powiększonym druku:
Dawno, dawno temu, za siedmioma górami, za siedmioma lasami, na kryształowej skale stał zaczarowany zamek
2. Tekst drukowany naprzemiennie brajl/powiększony druk:
3. Tekst w brajlu na tekście w powiększonym druku.
Ta możliwość najlepiej sprawdza się najlepiej gdy tekst w brajlu ‘drukowany’ jest na przezroczystej folii naklejanej potem na powiększony druk.
(Fragment książki „Morskie przygody kapitana Seo” nagrodzonej w konkursie Typhlo&Tactus 2017. Autorzy: Patrycja Zalejska, Kirył Konowałow.)
Powodzenia!
Bogusław Marek
Przedstawiciel Typhlo&Tactus w Polsce